Ψωρίαση

Η ψωρίαση είναι μια φλεγμονώδης, χρόνια δερματική νόσος που επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα ζωής του ασθενούς. Η ψωρίαση είναι μια αυτοάνοση δερματολογική διαταραχή με τη μεσολάβηση των Τ-κυττάρων και πρέπει να θεωρηθεί ως μια πολυπαραγοντική κατάσταση που προκαλείται από την αλληλεπίδραση μεταξύ γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων. Σύμφωνα με την Παγκόσμια Έκθεση του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για την Ψωρίαση, η ψωρίαση επηρεάζει από 0,09 έως 11,43% του πληθυσμού παγκοσμίως (1, 2).

Σύμφωνα με τις μελέτες των Reich K., Napolitano M και συνεργάτες και Wang L και συνεργάτες: «Η συχνότητα εμφάνισης της ψωρίασης διαφέρει ανάλογα με τη γεωγραφία και την εθνικότητα. Ο υψηλότερος επιπολασμός παρατηρείται στους Καυκάσιους από ό,τι στους Ασιάτες και τους Αφροαμερικανούς. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οι σκανδιναβικοί πληθυσμοί πλήττονται περισσότερο από τη Μεσόγειο (3-5).

Η φλεγμονώδης διαδικασία του δέρματος ακολουθεί μια υποτροπιάζουσα και διαλείπουσα πορεία. Η παθολογία μπορεί να συμβεί σε οποιαδήποτε ηλικία, συμπεριλαμβανομένης της παιδικής ηλικίας. Ωστόσο, μια κορύφωση στην ανάπτυξη της ψωρίασης εμφανίζεται σε δύο ηλικιακές περιοχές (16-22 και 57-60 ετών) (2,3). Τα αρσενικά και τα θηλυκά άτομα επηρεάζονται εξίσου(4).

Μια πιο ήπια μορφή της νόσου επηρεάζει τα δύο τρίτα των ασθενών όπου σε λιγότερο από το 3% της συνολικής επιφάνειας του δέρματος εμφανίζονται τα συμπτώματα της νόσου (3-5). Η ποιότητα ζωής μπορεί να μειωθεί λόγω της ψωρίασης και προκαλεί μειωμένη παραγωγικότητα στην εργασία, αυξημένη σωματική αναπηρία και επηρεάζει αρνητικά πολλούς ασθενείς στις κοινωνικές τους σχέσεις (5)».

Η μελέτη των Capon F., Afifi L και συνεργατών, Lebw Οhl, Baliwag J και συνεργατών, και Buckner JH περιγράφει ότι, «Η ψωρίαση είναι μια πολυπαραγοντική ασθένεια που προκαλείται από την αλληλεπίδραση μεταξύ γενετικών και περιβαλλοντικών παραγόντων (6). Πρόσφατα, λόγω μελετών συσχέτισης σε επίπεδο γονιδιώματος, έχουν εντοπιστεί περισσότερες από 60 πιθανές περιοχές που σχετίζονται με την νόσο και με την ενεργοποίηση των κυττάρων Th176 (7, 8).

Τόσο το γενετικό όσο και το επιγενετικό ανοσοποιητικό σύστημα πιστεύεται ότι εμπλέκονται στην παθογένεια της ψωρίασης. Περιβαλλοντικοί παράγοντες όπως το συναισθηματικό στρες και το κάπνισμα μπορούν να επηρεάσουν αρνητικά την έναρξη των συμπτωμάτων και την σοβαρότητα της νόσου (7).

Ένας ακόμη περιβαλλοντικός παράγοντας υψηλού ενδιαφέροντος για τους ασθενείς είναι η επίδραση της δίαιτας (8).

Η ακατάλληλη διατροφή, το ανεπαρκές σωματικό βάρος και οι μεταβολικές ασθένειες μπορεί να αυξήσουν τα κλινικά συμπτώματα ή ακόμα και να προκαλέσουν την ασθένεια. Η ανοσολογική απόκριση καθοδηγείται κυρίως από ενεργοποιημένα κύτταρα Τ 1 βοηθητικά κύτταρα και η επακόλουθη απελευθέρωση κυτοκινών έχει ως αποτέλεσμα τον πολλαπλασιασμό των κερατινοκυττάρων (9).

Οι ιντερλευκίνες όπως οι IL1β, IL17, IL22 IL23 και TNF-α συμμετέχουν στην ανοσολογική ανταπόκριση. Κατά τη διάρκεια της φλεγμονής, τα ρυθμιστικά κύτταρα Τ (Treg) διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο, λόγω της ικανότητάς τους να αναστέλλουν την ανοσολογική απόκριση και να διατηρούν την επιδερμική ομοιόσταση του ανοσοποιητικού συστήματος (10)».

Σύμφωνα με την μελέτη των Xiran Lina and Tian Huangb και Kadam DP  και συνεργατών, «Η αυξημένη παραγωγή οξειδωτικών ριζών οξυγόνου (ROS) και η δυσλειτουργία του αντιοξειδωτικού συστήματος μπορεί να εμπλέκονται στην παθολογία της νόσου (11, 12)».

Οι μελέτες των Serafinella Patrizia Cannavoa, Gabriella Risoa, Marco Casciarob, Eleonora Di Salvoc and Sebastiano Gangemi  και συνεργατών, Birben E και συνεργατών, Poljsak B και συνεργατών και Zhou Q και συνεργατών δείχνουν ότι, «Οι οξειδωτικές ρίζες οξυγόνου (ROS) είναι μόρια που παράγονται κατά τη διάρκεια φυσιολογικών κυτταρικών διεργασιών, όπως η αντίδραση Fenton, ή άλλες μη αντιδράσεις Fenton όπως από την δραστηριότητα της μυελο-υπεροξειδάσης, με ελεύθερα ηλεκτρόνια κ.α. (13-14).

Αυτά τα μόρια θα μπορούσαν να βλάψουν τα συστατικά κυττάρων όπως τις πρωτεΐνες, τους υδατάνθρακες, τα λιπίδια, και το DNA μέσω διαφόρων φυσιολογικών αλλά και παθολογικών διαδικασιών. Επιπλέον, το οξειδωτικό στρες ορίζεται ως το αποτέλεσμα μιας ανισορροπίας μεταξύ της παραγωγής ROS και της ποσότητας των αντιοξειδωτικών μορίων που υπάρχουν στο κύτταρο. Στην πραγματικότητα, το αντιοξειδωτικό σύστημα υπερασπίζεται το σώμα από τις οξειδωτικές ρίζεις οξυγόνου (ROS). Έχει αποδειχθεί ευρέως ότι μια δυσλειτουργία του αντιοξειδωτικού συστήματος, σε συνδυασμό με την αυξημένη παραγωγή ROS, εμπλέκεται στην παθολογία διαφόρων ασθενειών (15).

Η αντιοξειδωτική αμυντική γραμμή αποτελείται από πολλά ενζυμικά συμπλέγματα. Τα πιο γνωστά από αυτά είναι: η καταλάση (CAT), η δισμουτάση υπεροξειδίου (SOD) και το ένζυμο της υπεροξειδάσης της γλουταθειόνης (GSH) (16)».

Η μελέτη που δημοσιεύσαν οι Zhou Q και συνεργάτες δείχνει ότι, «Φαίνεται ότι η αύξηση της παραγωγής ROS και η δυσλειτουργία των αντιοξειδωτικών πρωτεϊνών θα μπορούσε να είναι ένας παράγοντας που προκαλεί την εμφάνιση της ψωρίασης. Στην πραγματικότητα, τα στοιχεία που ελήφθησαν κατά τη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας δείχνουν ότι, τα επίπεδα ROS όπως το μονοξείδιο του αζώτου (NΟ), το υπεροξείδιο του υδρογόνου (H₂O₂) και το ανιόν του υπεροξειδίου του οξυγόνου (O2) αυξάνονται στο δέρμα των ασθενών με ψωρίαση (17)».

Οι Xiran Lin and Tian Huang στην μελέτη τους αναφέρουν ότι (11), «αριθμός μελετών από τους Barygina VV και συνεργατών, Gabr SA και συνεργατών, Hashemi M και συνεργατών, Karababa F και συνεργατών, Surucu HA και συνεργατών, Zaba LC και συνεργατών και Kim J και συνεργατών, έχουν αναφέρει ότι τα επίπεδα ολικής αντιοξειδωτικής ικανότητας (TAC) στους ασθενείς με ψωρίαση είναι χαμηλότερα από τις ομάδες ελέγχου (18, 19, 20).

Το πιο σημαντικό, τα χαμηλότερα επίπεδα TAC στους ασθενείς με ψωρίαση συνοδεύονται από αυξημένο συνολικό οξειδωτικό φορτίο και αυξημένο δείκτη οξειδωτικού στρες (21-24)».

Σύμφωνα με τους επιστήμονες που περιγράφονται παραπάνω, «Τα προαναφερθέντα δεδομένα παρέχουν πολλές ενδείξεις, ότι στην ψωρίαση υπάρχει κατάσταση οξειδωτικού στρες και το οξειδωτικό στρες θα μπορούσε να διαδραματίσει έναν κρίσιμο ρόλο στην παθολογία της ψωρίασης (18-24)».

Η μελέτη ανασκόπησης της διεθνούς βιβλιογραφίας στις διαδικτυακές βιβλιοθήκες PubMed, Web of Science, and EMBASE, χωρίς χρονικό όριο, που δημοσιεύθηκε από τους You Can Zhang και συνεργάτες περιγράφουν  ότι, «Η μετά-ανάλυση παρέχει ενδείξεις ότι η ολική αντιοξειδωτική ικανότητα και το επίπεδο των καταλασών είναι σημαντικά μειωμένο στους ασθενείς με ψωρίαση σε σχέση με τους υγιείς, ενώ το ολικό οξειδωτικό φορτίο ήταν ιδιαίτερα αυξημένο σε ασθενείς με ψωρίαση σε σχέση με την ομάδα ελέγχου υγιών εθελοντών. Επίσης η ολική αντιοξειδωτική ικανότητα και το επίπεδο των καταλασών συνδέθηκε με την σοβαρότητα της νόσου (25)».

Σύμφωνα με την μελέτη των Zaba LC και συνεργατών (24), «Τα δενδριτικά κύτταρα (DCs) φαίνεται να είναι κεντρικοί παθογόνοι παράγοντες στην ψωρίαση. Στη φάση έναρξης της ψωρίασης, οι ενεργοποιημένοι κυτταροπλασματικοί παράγοντες (pDC) παράγουν τον τύπο Ι του IFN-a και -b, οι οποίοι ενεργοποιούν τα μυελοειδή DCs (mDC) (24)».

Επιπλέον οι Kim J, Krueger JG στην μελέτη τους περιγράφουν ότι, «το LL37, που είναι ένα αντιμικροβιακό και ανοσοδιεγερτικό/ πεπτίδιο-διαμορφωτής, που δημιουργεί συμπλέγματα RNA μπορούν να ενεργοποιήσουν άμεσα mDC μέσω TLR (φόρος-όπως δέκτης) (25)».

Οι Perera GK και συνεργάτων και Johnson-Huang LM  και συνεργάτες στην μελέτη τους περιγράφουν ότι, «Στο χόριο της ψωριασιακής δερματικής βλάβης, υπάρχει 30-πλάσια αύξηση των mDC, οι οποίες είναι ως επί το πλείστων είναι φλεγμονώδεις (26, 27)».

Οι μελέτες των Kadam DP και συνεργάτες, Perera GK και συνεργατών, Johnson-Huang LM και συνεργατών, Sheng KC και συνεργατών, Verhasselt V και συνεργατών, Rutault K και συνεργατών, Kantengwa S και συνεργατών και Batal I και συνεργατών (12, 28-33) περιγράφουν τον πιθανό μηχανισμό όπου, «Οι φλεγμονώδεις DCs εκφράζουν φλεγμονώδη μόρια και εκκρίνουν μεσολαβητές που εμπλέκονται ενεργοποίηση των κυττάρων Τ και άλλων παραγόντων που επιδρούν και επιδεινώνουν την ψωρίαση (27-34)».

Η μελέτες των Cai Y και συνεργατών, Simeoni L και συνεργατών, Jain S και συνεργατών, Nograles KE και συνεργατών και Gostner JM και συνεργατών και οι αναφορές σε αυτές περιγράφουν και αναλύουν τον πιθανό μηχανισμό της δράσης των Τ κυττάρων. Σύμφωνα με τους επιστήμονες αυτούς: «Η ενεργοποίηση των κυττάρων Τ διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στην παθολογία της νόσου της ψωρίασης.

Χρησιμοποιώντας νέες μεθόδους οι παραπάνω επιστήμονες στις μελέτες τους και στις αναφορές τους περιγράφουν ότι, «φαίνεται ότι η παραγωγή και η δράση των ROS με τη μεσολάβηση TCR (υποδοχέα των Τ-κυττάρων) επιδρούν στην ρύθμιση της ενεργοποίησης των Τ-κυττάρων. Ο πιθανός μηχανισμός  περιγράφεται στις δημοσιεύσεις αυτές (35-39)».

Οι επιστημονικές δημοσιευμένες μελέτες από τους Weidemann AK και συνεργάτες, Heidenreich R και συνεργάτες, Armstrong AW και Colavitti R συνεργάτες, και West XZ και συνεργάτες και Kim YW  και συνεργάτες (40-45) περιγράφουν ότι: «Η αγγειογένεση είναι ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά του ψωρισιακού δέρματος (40)».

Η μελέτη των Heidenreich R και συνεργατών αναλύει ότι, «Η αύξηση της αγγείωσης υποστηρίζει ένα αυξημένο στρώμα κυττάρων κερατίνης (K)C και ανακυκλώνει  τα κυκλοφορούντα λεμφοκύτταρα στις βλάβες της ψωρίασης. Πολλοί αγγειογενείς μεσολαβητές και προαγγειογόνες κυτοκίνες, συμπεριλαμβανομένου και του αυξητικού παράγοντα vEGF επάγονται στη ψωρίαση (41).

Οι μελέτες των Armstrong AW και Colavitti R συνεργατών, και West XZ και συνεργατών περιγράφουν την επίδραση των ROS. Σύμφωνα με τις μελέτες των επιστημόνων αυτών (42-44): «Οι αγγειογενείς και οξειδωτικοί μηχανισμοί συντελούν και οι δύο στην παθοφυσιολογία της ψωρίασης (42). Μελέτες έχουν δείξει ότι οι ROS μπορεί να προκαλέσουν αγγειογενετικές διεργασίες τόσο μέσω vEGF που εξαρτώμενων (43) και vEGF ανεξάρτητων (44) μονοπατιών.

Η μελέτη των Kim YW και συνεργατών περιγράφει ότι, «Οι ROS (οξειδωτικές ρίζες οξυγόνου) διεγείρουν την επαγωγή της έκφρασης του αυξητικού παράγοντα vEGF σε διάφορους τύπους κυττάρων, όπως τα ενδοθηλιακά κύτταρα, λεία μυϊκά κύτταρα, και μακροφάγα, ενώ ο vEGF προκαλεί ενδοθηλιακή μετανάστευση των κυττάρων και τον πολλαπλασιασμό μέσω της αύξησης των ενδοκυτταρικών ROS. Έτσι, η αμοιβαιότητα μεταξύ οξειδωτικού στρες και αγγειογένεσης έχει επικεντρωθεί στην οδό σηματοδότησης vEGF (45)».

Η μελέτη των Simeoni L και Bogeski I. περιγράφει: «Οι RΟS μπορεί να λειτουργούν ως δευτερεύοντες αγγελιοφόροι που διαμορφώνουν διάφορους παράγοντες μεταγραφής σε μια ποικιλία από φλεγμονώδεις οδούς σηματοδότησης. Όσον αφορά στην παθολογία της ψωρίασης, οι σχετικές φλεγμονώδεις οδοί που επηρεάζονται από το ROS περιλαμβάνουν τις οδούς σηματοδότησης MAPK, NF-KB και JAK-STAT (46)».

Η Λειτουργική Γονιδιωματική μελετά τον τρόπο με τον οποίο το γονιδίωμα, τα αντίγραφα (γονίδια), οι πρωτεΐνες και οι μεταβολίτες συνεργάζονται για την παραγωγή ενός συγκεκριμένου φαινοτύπου [47-52].

Επικεντρώνεται στις δυναμικές πτυχές όπως η μεταγραφή των γονιδίων, η μετάφραση, η ρύθμιση της έκφρασης γονιδίων και οι αλληλεπιδράσεις πρωτεΐνης-πρωτεΐνης, σε αντίθεση με τις στατικές πτυχές των γονιδιωματικών πληροφοριών όπως η ακολουθία ή οι δομές DNA.

Η Λειτουργική Γονιδιωματική επίσης προσπαθεί να ποσοτικοποιήσει τις διαφορές στις βιολογικές διεργασίες και έτσι να βελτιώσει την κατανόησή μας για τις λειτουργίες και τις αλληλεπιδράσεις γονιδίων, των πρωτεϊνών και των μεταβολιτών τους, που τελικά διαμορφώνουν τον εκάστοτε φαινότυπο (παθολογικό, παθοφυσιολογικό ή φυσιολογικό) [47-52].

Μέρος της Λειτουργικής Γονιδιωματικής αποτελεί η Βιοχημική Γενετική – Μεταβολομική [53-57].

Στη Βιοχημική Γενετική – Μεταβολομική, οι μεταβολίτες είναι στενά συνδεδεμένοι με τους φαινοτύπους των ζωντανών οργανισμών και παρέχουν πληροφορίες για τις βιοχημικές δραστηριότητες αντανακλώντας τα υποστρώματα και τα προϊόντα του κυτταρικού μεταβολισμού. Αξίζει εδώ να επισημάνουμε πως ο μεταβολισμός είναι γνωστός και ως ο μοριακός φαινότυπος των ζωντανών οργανισμών.

Η μεταβολομική μελετώντας και ποσοτικοποιώντας τους μεταβολίτες που υπάρχουν στα βιολογικά υγρά, προσφέρει μια άμεση εικόνα του συστήματος, παρέχοντας χρήσιμες πληροφορίες για την κατανόηση των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στον οργανισμό που αναλύεται [53-57].

Οι πληροφορίες που μπορούν να εξαχθούν σε μια μεταβολομική ανάλυση είναι [53-57]:

• Βιταμίνες της σειράς Β
• Κυτταρικά αντιοξειδωτικά και αντιοξειδωτικούς μηχανισμούς
• Ιχνοστοιχεία και Συνένζυμα
• Ποιότητα γαστρεντερικής λειτουργικότητας (Μεταβολίτες της μικροβιακής εντερικής χλωρίδας).
• Κύκλο του κιτρικού οξέος (μιτοχονδριακή λειτουργία και παραγωγή κυτταρικής ενέργειας)
• Μεταβολισμό των νευροδιαβιβαστών
• Μεταβολισμό λιπιδίων, πρωτεϊνών και υδατανθράκων
• Δείκτες οξειδωτικού στρες

Για την διερεύνηση της Ψωρίασης και Ψωριασικής αρθρίτιδας χρησιμοποιούνται:

1. Η Βιοχημική Γενετική – Βασικό Πάνελ Μεταβολιτών (Μεταβολομική).
2. Εξειδικευμένο Πάνελ Μεταβολιτών Μεταβολικού Συνδρόμου.
3. Εξειδικευμένο Πάνελ 33 Μονονουκλεοτιδικών Πολυμορφισμών (SNP’s) σε διαφορετικούς γονιδιακούς λοβούς και γονίδια, τα οποία έχουν προσδιορισθεί και σχετίζονται με την Ψωρίαση και Ψωριασική αρθρίτιδα.
4. Εξειδικευμένο Πάνελ Μονονουκλεοτιδικών Πολυμορφισμών (SNP’s) των γονιδίων του Κυτοχρώματος P450 (CYP-SNP’s) που σχετίζονται με τις παραμέτρους του μεταβολισμού των λιπιδίων και της υπεροξείδωση τους, όπου τα πολύ-ακόρεστα λιπαρά οξέα (PUFA’s) είναι οι σημαντικοί στόχοι των ελευθέρων ριζών και των μιτοχονδρίων.

1. Zuccotti, M. Oliveri, C. Girometta, D. Ratto, C. Di Iorio, A. Occhinegro, P. Rossi, Nutritional strategies for psoriasis: current scientific evidence in clinical trials, European Review for Medical and Pharmacological Sciences, 2018; 22: 8537-8551
2. World Health Organization. Global report on psoriasis, 2016.
3. Reich K. The concept of psoriasis as a systemic inflammation: implications for disease management. J Eur Acad Dermatol Venereol 2012; 26: 3-11.
4. Napolitano M, Megna M, Monfrecola G. Insulin resistance and skin diseases. Sci World J 2015; 2015:
5. Wang L, Yang H, Li N, Wang W, Bai Y. Acupuncture for psoriasis: protocol for a systematic review. BMJ Open 2015; 5: e007526.
6. Capon F. The genetic basis of psoriasis. Int J Mol Sci 2017; 18: 2526.
7. Afifi L, Danesh MJ, Lee KM, Beroukh im K, Farahnik B, Ahn RS , Yan D, Singh RK, Nakamura M, Koo J, Liao W. Dietary behaviors in psoriasis: patient-reported outcomes from a U.S. National Survey. Dermatol Ther 2017; 7: 227-242.
8. Lebw Οhl M. Psoriasis. Lancet 2003; 1: 1197-1204.
9. Baliwag J, Barnes DH, Johnston A. Cytokines in psoriasis. Cytokine 2015; 73: 342-350.
10. Buckner JH. Mechanisms of impaired regulation by CD4 (+) CD25 (+) FOXP3 (+) regulatory T cells in human autoimmune diseases. Nat Rev Immunol 2010; 10: 849-859.
11. Xiran Lin and Tian Huang, Oxidative stress in psoriasis and potential therapeutic use of antioxidants, FREE RADICAL RESEARCH, 2016, http://dx.doi.org/10.3109/10715762.2016.1162301
12. Kadam DP, Suryakar AN, Ankush RD, Kadam CY, Deshpande KH. Role of oxidative stress in various stages of psoriasis. Indian J Clin Biochem 2010;25: 388–392.
13. Serafinella Patrizia Cannavoa, Gabriella Risoa, Marco Casciarob, Eleonora Di Salvoc and Sebastiano Gangemi, Oxidative stress involvement in psoriasis: a systematic review, FREE RADICAL RESEARCH, https://doi.org/10.1080/10715762.2019.1648800
14. Birben E, Sahiner UM, Sackesen C, et al. Oxidative stress and antioxidant defense. World Allergy Organ J. 2012;5(1): 9–19.
15. Nemati H, Khodarahmi R, Sadeghi M, et al. Antioxidant status in patients with psoriasis. Cell Biochem Funct. 2014;32(3): 268–273.
16. Poljsak B, Fink R. The protective role of antioxidants in the defence against ROS/RNS-mediated environmental pollution. Oxid Med Cell Longev. 2014;2014:
17. Zhou Q, Mrowietz U, Rostami-Yazdi M. Oxidative stress in the pathogenesis of psoriasis. Free Radic Biol Med. 2009;47(7): 891–905.
18. Barygina VV, Becatti M, Soldi G, Prignano F, Lotti T, Nassi P, et al. Altered redox status in the blood of psoriatic patients: involvement of NADPH oxidase and role of anti-TNF-a therapy. Redox Rep 2013;18: 100–106.
19. Gabr SA, Al-Ghadir AH. Role of cellular oxidative stress and cytochrome C in the pathogenesis of psoriasis. Arch Dermatol Res 2012;304: 451–457.
20. Hashemi M, Mehrabifar H, Daliri M, Ghavami S. Adenosine deaminase activity, trypsin inhibitory capacity and total antioxidant capacity in psoriasis. J Eur Acad Dermatol Venereol 2010; 24: 329–334.
21. Karababa F, Yesilova Y, Turan E, Selek S, Altun H, Selek S. Impact of depressive symptoms on oxidative stress in patients with psoriasis. Redox Rep 2013; 18: 51–55.
22. Surucu HA, Aksoy N, Ozgoztas O, Sezen H, Yesilova Y, Turan E. Prolidase activity in chronic plaque psoriasis patients. Postepy Dermatol Alergol 2015;32: 82–87.
23. Zaba LC, Fuentes-Duculan J, Eungdamrong NJ, Abello MV, Novitskaya I, Pierson KC, et al. Psoriasis is characterized by accumulation of immunostimulatory and Th1/Th17 cell-polarizing myeloid dendritic cells. J Invest Dermatol 2009;129: 79–88.
24. Kim J, Krueger JG., The immunopathogenesis of psoriasis. Dermatol Clin 2015; 33:13–23.
25. YouCan Zhang, ZhongSheng Li, Yun Ma, Zhen Mu, Association of Total Oxidant Status, Total Antioxidant Status, and Malondialdehyde and Catalase Levels With Psoriasis: A Systematic Review and Meta-Analysis, Epub 2019 Jul 18 2019 Oct;38(10):2659-2671, doi: 10.1007/s10067-019-04676-1
26. Johnson-Huang LM, McNutt NS, Krueger JG, Lowes MA. Cytokine-producing dendritic cells in the pathogenesis of inflammatory skin diseases. J Clin Immunol 2009;29: 247–256.
27. Kim J, Krueger JG. The immunopathogenesis of psoriasis. Dermatol Clin 2015;33: 13–23.
28. Perera GK, Di Meglio P, Nestle FO. Psoriasis. Annu Rev Pathol 2012;7: 385–422.
29. Johnson-Huang LM, McNutt NS, Krueger JG, Lowes MA. Cytokine-producing dendritic cells in the pathogenesis of inflammatory skin diseases. J Clin Immunol 2009;29: 247–256.
30. Sheng KC, Pietersz GA, Tang CK, Ramsland PA, Apostolopoulos V. Reactive oxygen species level defines two functionally distinctive stages of inflammatory dendritic cell development from mouse bone marrow. J Immunol 2010;184: 2863–2872.
31. Verhasselt V, Goldman M, Willems F. Oxidative stress up-regulates IL-8 and TNF-alpha synthesis by human dendritic cells. Eur J Immunol 1998;28: 3886–3890.
32. Rutault K, Alderman C, Chain BM, Katz DR. Reactive oxygen species activate human peripheral blood dendritic cells. Free Radic Biol Med 1999; 26:232–238.
33. Kantengwa S, Jornot L, Devenoges C, Nicod LP. Superoxide anions induce the maturation of human dendritic cells. Am J Respir Crit Care Med 2003; 167:431–437.
34. Batal I, Azzi J, Mounayar M, Abdoli R, Moore R, Lee JY, et al. The mechanisms of up-regulation of dendritic cell activity by oxidative stress. J Leukoc Biol 2014;96: 283–293.
35. Cai Y, Fleming C, Yan J. New insights of T cells in the pathogenesis of psoriasis. Cell Mol Immunol 2012;9: 302–309.
36. Simeoni L, Bogeski I. Redox regulation of T-cell receptor signaling. Biol Chem 2015;396: 555–568.
37. Jain S, Kaur IR, Das S, Bhattacharya SN, Singh A. T helper 1 to T helper 2 shift in cytokine expression: an autoregulatory process in superantigen-associated psoriasis progression? J Med Microbiol 2009;58: 180–184.
38. Nograles KE, Davidovici B, Krueger JG. New insights in the immunologic basis of psoriasis. Semin Cutan Med Surg 2010;29: 3–9.
39. Gostner JM, Becker K, Fuchs D, Sucher R. Redox regulation of the immune response. Redox Rep 2013;18: 88–94.
40. Weidemann AK, Crawshaw AA, Byrne E, Young HS., Vascular endothelial growth factor inhibitors: investigational therapies for the treatment of psoriasis. Clin Cosmet Investig Dermatol 2013;6: 233–244.
41. Heidenreich R, Rocken M, Ghoreschi K. Angiogenesis drives psoriasis pathogenesis. Int J Exp Pathol 2009; 90: 232–248.
42. Armstrong AW, Voyles SV, Armstrong EJ, Fuller EN, Rutledge JC. Angiogenesis and oxidative stress: common mechanisms linking psoriasis with atherosclerosis. J Dermatol Sci 2011;63: 1–9.
43. Colavitti R, Pani G, Bedogni B, Anzevino R, Borrello S, Waltenberger J, Galeotti T. Reactive oxygen species as downstream mediators of angiogenic signaling by vascular endothelial growth factor receptor-2/KDR. J Biol Chem 2002;277: 3101–3108.
44. West XZ, Malinin NL, Merkulova AA, Tischenko M, Kerr BA, Borden EC, et al. Oxidative stress induces angiogenesis by activating TLR2 with novel endogenous ligands. Nature 2010;467: 972–976.
45. Kim YW, Byzova TV. Oxidative stress in angiogenesis and vascular disease. Blood 2014;123: 625–631.
46. Simeoni L, Bogeski I. Redox regulation of T-cell receptor signaling. Biol Chem 2015;396: 555–568.
47. Συγκριτική Γονιδιωματική – UTH e-Class, Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, https://www.google.com/url?sa=t&rct=j&q=&esrc=s&source=web&cd=&ved=2ahUKEwi97efLxKDuAhV7wAIHHQS7BbAQFjAAegQIAhAC&url=https%3A%2F%2Feclass.uth.gr%2Fmodules%2Fdocument%2Ffile.php%2FDIB_U_191%2FComparative_Genomics.pdf&usg=AOvVaw0Haz5nVWbR7tzrhnicjTE0
48. An Introduction to Functional Genomics and Systems Biology, Evelien M. Bunnik and Karine G. Le Roch, ADVANCES IN WOUND CARE, VOLUME 2, NUMBER 9, DOI: 10.1089/wound.2012.0379.
49. Functional genetics, Giovanna Marchetti, Mirko Pinotti, Barbara Lunghi, Caterina Casari, Francesco Bernardi, Mini Review, Thrombosis Research 129 (2012) 336–340, doi:10.1016/j.thromres.2011.10.028.
50. Studying human and nonhuman primate evolutionary biology with powerful in vitro and in vivo functional genomics tools, Kathleen E. Grogan and George H. Perry, Evolutionary Anthropology. 2020;1–16, DOI: 10.1002/evan.21825.
51. Functional Genomics, Shalini Kaushik, Sandeep Kaushik and Deepak Sharma, Encyclopedia of Bioinformatics and Computational Biology 2018, doi:10.1016/B978-0-12-809633-8.20222-7.
52. EMBL-EBI, https://www.ebi.ac.uk/training.
53. Markus M. Rinschen, Julijana Ivanisevic, Martin Giera, and Gary Siuzdak, Identification of bioactive metabolites using activity metabolomics, Nat Rev Mol Cell Biol. 2019 Jun; 20(6): 353–367. doi: 10.1038/s41580-019-0108-4.
54. Caroline H. Johnson, Julijana Ivanisevic, and Gary Siuzdak, Metabolomics: beyond biomarkers and towards mechanisms, Nat Rev Mol Cell Biol. 2016 Jul; 17(7): 451–459. doi: 10.1038/nrm.2016.25.
55. David P Marciano, Michael P Snyder, Personalized Metabolomics, Methods Mol Biol. 2019;1978:447-456. doi: 10.1007/978-1-4939-9236-2_27.
56. Qi Jin, Alicen Black, Stefanos N Kales, Dhiraj Vattem, Miguel Ruiz-Canela, Mercedes Sotos-Prieto, Metabolomics and Microbiomes as Potential Tools to Evaluate the Effects of the Mediterranean Diet, Nutrients. 2019 Jan 21;11(1):207. doi: 10.3390/nu11010207.
57. Harvard Health Magazine, May – June 2011.